7 марта 1818 г. в минском костеле прошло траурное богослужение, посвященное памяти Тадеуша Костюшко1. Через неделю, 15 марта (в пятницу), поминальную службу по Костюшко провел и мулла минской мечети Якуб Зданович. Служба была открыта для посетителей-немусульман и, видимо, в основном для них и предназначалась. Жителям Минска мулла заранее разослал специальные приглашения. В мечети Зданович произнес речь на польском языке, посвященную памяти Костюшко, а затем прочел, тоже по-польски, молитву за упокой его души. Минские траурные собрания стали довольно заметным событием в жизни Северо-Западного края, и небольшая заметка об этих событиях даже появилась в газете «Литовский вестник», выходившей в Вильно2. Автор заметки обещал в скором времени издать специальную брошюру, содержащую подробный отчет о чествовании памяти Костюшко в Минске. И действительно, такая брошюра вышла в том же 1818 г. в типографии виленских пиаров3. Брошюра заканчивается описанием мусульманской службы, проведенной Здановичем; там полностью приведена речь муллы и молитва, прочитанная им за упокой души умершего героя. Как писал анонимный составитель сборника, молитва была «взята из Алькорана, переведена [на польский язык] и приспособлена к настоящему случаю» («z Alkoranu wyjęta przetłómaczona i przystosowana»).
Сведения о мусульманских службах и вообще о жизни литовских татар очень редко проникали в прессу, и публикация о таком экзотическом событии представляла определенный интерес для тогдашних ученых и литераторов. Брошюру 1818 г. заметил А. Мухлинский, который перепечатал текст молитвы Здановича в своей знаменитой работе «Zdanie sprawy o Tatarach litewskich» (1858). Мухлинский счел это событие примером того, что мусульмане, переселившиеся в Литву, иногда проводили поминальные службы и по христианам – например, по польским королям и другим выдающимся деятелям своего нового отечества4.
Такой квалифицированный востоковед, как Мухлинский, конечно же, не мог не заметить, что молитва Здановича подозрительно напоминает библейский псалом и, во всяком случае, никак не может происходить «из Алькорана». Однако он не высказал никакого собственного мнения о происхождении этого текста. Только в наши дни А. Дрозд установил реальный первоисточник речи минского муллы. Им была «Молитва Манассии» – известный полуапокрифический библейский текст, написанный от лица иудейского царя Манассии5. Зданович лишь немного сократил библейскую молитву, а также вместо фразы «Ты Бог, Бог кающихся» («ty iest Bog, a Bog pokutuiacych») вставил другие слова – «Ты Бог наш милостивый, Бог милосердный» («ty jest Bóg nasz litościwy, Bóg miłosierny»). Видимо, он ожидал, что такая замена придаст его речи мусульманский колорит6.
Сама «Молитва Манассии» имеет достаточно темное происхождение, но, тем не менее, она была хорошо известна и уважаема в церковной среде. Православная церковь даже использовала «Молитву» при богослужении: она читалась в великопостную службу на великом повечерии (среди других псалмов), а также служила образцом покаяния при подготовке к исповеди7. С другой стороны, католики относили данный текст в разряд неканонических. Учитывая это обстоятельство, Дрозд предположил, что Зданович мог быть знаком с «Молитвой Манассии» лишь по протестантскому переводу Библии, а именно – по так называемой Несвижской Библии, которая представляет собой перевод Библии на польский язык, выполненный радикальным протестантом (арианином) Симоном Будным и напечатанный в 1572 г. в Несвиже. Будный включил в свою работу, наряду с некоторыми другими неканоническими текстами, и «Молитву Манассии», причем расположил ее точно так же, как это делается в современных церковнославянских и русских изданиях – после Второй книги Паралипоменон (Хроник), в качестве своего рода приложения к основному тексту этой библейской книги8. Известно, что в свое время перевод Будного пользовался очень большой популярностью среди литовских татар. Причины этого понятны. Будный очень далеко зашел в своих радикальных взглядах – он отрицал и троичность Бога, и божественность Иисуса – и фактически вплотную приблизился по некоторым вопросам к мусульманской догматике. Это импонировало литовским татарам, которые вообще с готовностью использовали протестантскую полемическую литературу, направленную против католиков, для подкрепления собственных взглядов. Переписанные арабским алфавитом фрагменты Несвижской Библии нередко можно найти в китабах и других литовско-татарских рукописях. Более того, как выяснил Дрозд, в Библиотеке Варшавского университета сохранился экземпляр этого редкого издания с многочисленными пометками на полях, сделанными арабским алфавитом на польском, турецком и арабском языках (Библиотека Варшавского университета, сигнатура Sd 614.300). Из пометок видно, что книга попала к татарам в 30-е-40-е гг. XVII в. (или несколько позже), а в XVIII в. являлась собственностью знаменитой семьи Уланов9. По мнению Дрозда, речь, произнесенная Здановичем, демонстрирует нам, что литовские татары продолжали пользоваться переводом Будного вплоть до начала XIX в. (хотя к тому времени это издание стало чрезвычайной библиографический редкостью). Кроме того, исследователь полагает, что Зданович не желал разглашать «еретический» источник своего текста и именно поэтому объявил, будто бы его молитва происходит из Корана10.
Тот факт, что источником молитвы Здановича является «Молитва Манассии», не вызывает ни малейших сомнений. Было бы весьма соблазнительно полагать, вслед за Дроздом, что Зданович мог ознакомиться с этим текстом только по протестантскому переводу. Из этого следовало бы, что мулла, выступая перед польской аудиторией, так сказать, держал камень за пазухой, пытаясь скрытно обозначить свою принадлежность к антикатолическому, диссидентскому лагерю. К сожалению, теория Дрозда кажется мне несколько надуманной. Дело в том, что «Молитва Манассии» была включена не только в Несвижскую Библию, но и в католический перевод иезуита Якуба Вуека, впервые изданный в 1599 г. в Кракове. Этот перевод – типичное детище Контрреформации – аккумулировал в себе все предыдущие наработки переводчиков-протестантов, поставив их на службу католической доктрине. Перевод Вуека, общепризнанный в польской католической церкви, получил самую широкую известность и много раз переиздавался (вроцлавские издания 1740, 1771, 1806 г., варшавское издание 1821 г. и т.д.). «Молитва Манассии», несмотря на свой неканонический статус, тоже вошла в перевод Вуека, хотя она и была там – вместе с другими неканоническими книгами – отодвинута в самый конец Ветхого Завета11. Если сравнить текст «Молитвы» из перевода Будного и из перевода Вуека, то легко убедиться, что они весьма и весьма близки12.
Следовательно, чисто текстологически невозможно установить, опирался ли Зданович на старое протестантское издание Библии или на общепринятый тогда католический перевод. Если даже он и пользовался Несвижской Библией, то для его аудитории это было совершенно незаметно и, значит, не могло иметь никакой идеологической значимости. Видимо, все же придется отказаться от мысли о том, что молитва Здановича стала проявлением каких-то особых традиций литовских татар, отличавшихся от традиций их католического окружения. На самом деле в основе этой молитвы лежал совершенно стандартный, известный в том числе и католикам, библейский текст. Вероятно, многие слушатели Здановича без труда опознали источник цитат и поняли речь муллы как своего рода патриотическую демонстрацию: Костюшко в Петропавловской крепости уподоблялся царю Манассии, томящемуся в ассирийской темнице, а разделенная Польша повторяла судьбу иудейского царства, уничтоженного язычниками. Слова о том, что молитва взята «из Алькорана», скорее всего, были призваны сбить с толку русскую администрацию, которая не настолько хорошо знала польские переводы Библии, чтобы сходу установить первоисточник. Таким образом, вопреки мнению Дрозда, я полагаю, что выступление минского муллы никак не было связано со следами протестантской культуры у татар (даже если такие следы к тому времени действительно все еще сохранялись). Его речь не несла в себе никаких скрытых, подрывных, «еретических» смыслов. Мулла собрал граждан Минска именно для того, чтобы произвести на них приятное впечатление, чтобы убедить их в своей приверженности делу польского национализма. И судя по тому, что речь Здановича даже была напечатана в нескольких польских изданиях – сначала в анонимной брошюре 1818 г., а затем в работе Мухлинского 1858 г. – ему это вполне удалось.
Ниже приводится текст речи муллы Якуба Здановича из брошюры 1818 г., а также мой (непрофессиональный) перевод этого текста на русский язык. Начало новой страницы отмечается знаком «//», после которого следует номер страницы в квадратных скобках. В приложениях помещены переводы «Молитвы Манассии» Симона Будного и Якуба Вуека, таблица сравнения молитвы Здановича с этими двумя переводами, а также синодальный перевод «Молитвы Манассии» на русский язык.
1 Все даты приводятся по старому стилю (юлианскому календарю).
2 [«Kuryer Litewski», 1818, Nr 29].
3 [Opisanie obchodu żałobnego…].
4 [Muchliński, Nr 5, 1858, s. 129-130; то же: oddruk, s. 41-42].
5 [Drozd, Dziekan, Majda, s. 31].
6 Ср. польский вариант басмалы в катехизисе Соболевского, изданном в 1830 г.: «w Imie Litościwego i Miłosiernego Boga» [Sobolewski, s. 1]. Надо заметить, что в тефсире и в китабах литовских татар используется другой перевод басмалы: «в имен бог̣а ласкавег̣о милос̀ернег̣о».
7 См.: [Юнгеров, вып. 2, с. 275].
8 [Biblia nieświeska, a. 257a-257b].
9 [Drozd, 1997, s. 10-11].
10 [Drozd, Dziekan, Majda, s. 31]; [Drozd, 2017, s. 21].
11 [Biblia Wujka, s. 1059]. «Молитва Манассии» входила и в последующие издания перевода Вуека (см., напр., вроцлавское издание 1740 г., с. 2167).
12 Замечу, что «Молитва Манассии» встречается и в китабах. Так, в китабе Александра Александровича 1881-1886 гг. имеется текст, начинающийся словами: «модлӣтва манассеса крӯла̍ йӯдсќег̣о…» [Мишкинене, Намавичюте, Покровская, с. 65]. Туда она, очевидно, попала из Библии Будного (это видно по заголовку текста).
Текст
Источник: Mowa mołły Tatarów Mińskich Jakóba Zdanowicza // Opisanie obchodu żałobnego nabożeństwa za duszę ś.p. Tadeusza Kościuszki, odbytego w Mińsku dnia 7 marca 1818 roku w kościele katedralnym. Wilno, 1818. S. 35-40 (ссылка).
// [ 35 ]
Dnia 15 Marca Mołła Tatarski JP. Jakób Zdanowicz uprzedziwszy biletami, zaprosił władze rządowe, urzędników i obywateli na obchód pogrzebowy, poświęcony pamiątce Tadeusza Kości[u]szki w Meczecie dnia tego odbyć się mający. Widziani byli między przytomnymi, wojownicy tego rycerskiego narodu, officerowie, weterani, Józeff i Eliasz Murzowie Juszyńscy pod znakami
// [ 36 ]
Kościuszki 1794 roku walczący. Skromność i gorliwość w modłach Muzułmańskich uymującym i uwagę zastanawiającym stały się dla zgromadzonych widokiem.
Mowa Mołły czystém Polskiém wyrażona wysłowieniem, odczytana w Oyczystym języku, z Alkoranu wyjęta przetłómaczona i przystosowana Modlitwa, z porządku rzeczy na końcu w tym opisie zaymują miéysce.
MOWA
Mołły Tatarów Mińskich JP. Jakóba Zdanowicza.
Wierni muzułmanie nieodrodni synowie tey oyczyzny!
Cóż mam powiedzieć o zeszłym ś. p. Tadeuszu Kościuszce Naczelniku woysk polskich, i co mam przydadź do tak licznych i obszérnych opisów, o cnotliwém życiu i Rycerskich Jego dziełach, czego mu
// [ 37 ]
dwa światy nie zaprzeczają; przy nas niech tylko zostanie pamięć naśladowania cnót i dzieł Bohatyrskich. Gdyż widzimy na dowód téy prawdy liczne żałobne obchody po całym tym kraju ogłoszające smutek i żałość nad śmiércią nieodżałowanego tego wielkiego męża, który się wypłacał jako rodak téy ziemi, na którey się urodził, a idąc w ślady mężnych Polaków, których waleczność, wierność i posłuszeństwo ku swoim Monarchom, całemu światu są znane. Taki odwieczny w tym narodzie unoszący się duch, dawał przykład i naszym Rycerzom na téy więcéy jak od cztérech wieków mieszkającym ziemi, na dowód czego poświadczają liczne przywileje, i nadania Królów Polskich za wierne Rycerskie nasze zasługi; czém się i my dziś żyjący szczycić możemy, a ta chluba niech tak przy nas trwa i równie się utwierdza pod panowaniem Náyłaskawszego
// [ 38 ]
Alexandra I Cesarza wszech Rossyi i Króla Polskiego szczęśliwie nam panującego. Jak dawaliście wierności i posłuszeństwa zawsze ku swym Monarchom dowody, tak i do końca bądźcie w tém wytrwałymi, a Bóg pewnie będzie waszą nagrodą. Z grona Was, których tu dziś obrządek religiyny zgromadził do tego poświęconego Bogu przybytku, jeszcze znáyduje się wielu, którzyście w szeregach pod ordynansami Naczelnika ś. p. Tadeusza Kościuszki stawali do boju; oczywistémi zatem jesteście świadkami Jego walecznych dzieł i cnót heroicznych, Bóg go miał w opiece i jako wiernego swego sługę powołał do siebie, dla wiecznéy nagrody, a tu imie jego z ust do ust przechodzące, z wyliczaniem dzieł Bohatyrskich, wierności ku Bogu i oyczyźnie wiek wiekowi za przykład podawać będzie. Szczęśliwy
// [ 39 ]
ten Bohatyr i pełen jest zasług, bo rzadko komu Bóg taką nagrodę w miłości rodaków, w ich sercach i pamięci wiernéy na zawsze zagruntować raczył. Za co mu niech będzie cześć i chwała, że cnotliwy człowiek na tym i na tamtym świecie bez nagrody nie zostaje.
MODLITWA.
Panie Wszechmogący, Boże Oyców naszych Abrahama, Izaaka, Jakuba i pokolenia ich sprawiedliwego, któryś jedném słowem stworzył niebo i ziemię ze wszystkiemi ozdobami. Tyś położył granice morza i zamknąłeś przepaści, zapieczętowałeś je straszném imieniem Twojém, którego się wszystkie duchy lękają i drżą przed obliczem mocy Twojéy i wielkością chwały Twojéy, a nikt znieść nie może gniewu Twego, którym grzesznikom grozisz, jednak dziwne i niedościgłe jest miłosierdzie obietnic Twoich, boś Ty jest Pan Náywyższy, dobrotliwy, cierpliwy i miłosierny, razem masz litość nad stworzeniem Twojém. Tyś Panie wedle wielkości dobroci Twojéy i miłosierdzia przyymujesz pokutę i odpuszczasz tym, którzy zgrzeszyli przeciw Tobie nad liczbę piasku
// [ 40 ]
morskiego. Nie jestem Panie godzien i nie śmiem podnieść oczu i spóyrzeć na wysokość nieba przez wielkość nieprawości mojéy. Będąc obciążony okowami żelaznemi pod wielą łańcuchów żelaznych, tak, iż nie mogę podjąć głowy mojéy, bom czynił to, co jest złego w oczach Twoich, jako ten, którym nie czynił woli Twojéy, anim strzegł przykazania Twego, owszem dopełniał nieprawości, a teraz upadam na kolana serca mego, prosząc dobrotliwości Twojéy. Zgrzeszyłem Panie, zgrzeszyłem, i wyznaję nieprawości moje, a przetoż żądam i proszę, odpuść mi Panie, odpuść mi, a nie zatracáy mię pospołu z nieprawościami mojemi, ani się gniewáy na wieki, pamiętając na złość moją, ani mię potępiáy do náyniższych miéysc ziemi, boś ty jest Bóg nasz litościwy, Bóg miłosierny, odpuść ułomność i grzechy Tadeuszowi Kościuszce i okaż nad nim wszelką dobrotliwość Twoją. Zbawiając go, jako męża sprawiedliwego i obrońcę ludów, według wielkiego miłosierdzia twego i dáy jemu miéysce w Królestwie Niebieskiém między miłośnikami swemi. O co cię z duszy i serca pokornie prosimy.
Перевод
// [ 35 ]
15 марта татарский мулла г-н Якуб Зданович, заранее распространив входные билеты, пригласил представителей власти, чиновников и горожан на траурную церемонию, посвященную памяти Тадеуша Костюшко, которая и состоялась того же дня в мечети. Между присутствующими были замечены воины этого рыцарского народа, офицеры-ветераны – Юзеф и Элиаш Мурзы Юшинские, сражавшиеся
// [ 36 ]
под знаменами Костюшко в 1794 году. Скромность и усердие, проявляемые мусульманами в их молитвах, стали для собравшихся приятным и захватывающим зрелищем.
Мулла произнес речь на чистом польском языке. На родном языке им была прочитана молитва, взятая из Алькорана, переведенная и приспособленная к настоящему случаю. Она приведена внизу после текста речи.
РЕЧЬ
муллы минских татар г-на Якуба Здановича.
Правоверные мусульмане и достойные сыновья нашей отчизны!
Что можем мы рассказать вам нового о покойном блаженной памяти Тадеуше Костюшко, Главнокомандующем польских войск, и что можем мы добавить к столь многочисленным и пространным описаниям его благородной жизни и его рыцарских деяний,
// [ 37 ]
известных и на том, и на этом свете? Нам остается только напомнить о его благородстве и о его деяниях, достойных великих героев прошлого. Ибо их свидетельством стали многочисленные траурные церемонии по всему нашему краю, погрузившемуся в печаль и скорбь от известия о смерти этого незабвенного великого мужа, который показал себя настоящим сыном своей родины и пошел по стопам мужественных поляков, чья доблесть, верность и преданность своим монархам известны всему миру. Высочайший дух, извечно присущий этому народу, стал примером и для наших рыцарей, четыре столетия живущих на этой земле. Их воинские заслуги были вознаграждены многочисленными привилеями и пожалованиями польских королей, которыми и мы, их потомки, законно гордимся. И пусть наша слава так же, как и раньше, сопутствует нам и под властью
// [ 38 ]
Александра I, императора всероссийского и короля польского, счастливо ныне царствующего. Как вы всегда были верны и преданны своим монархам, так и до конца следуйте этому, и Бог непременно наградит вас. Среди вас, которых сегодня религиозный долг собрал в стенах этого посвященного Богу храма, найдутся многие, кто сражались в войсках под знаменами Главнокомандующего, блаженной памяти Тадеуша Костюшко, и своими глазами видели его ратные подвиги и его героические доблести. Теперь Бог взял его под свою опеку и как верного своего слугу потребовал к себе для вечной награды. Его имя во веки веков будет передаваться из уст в уста, сопровождаемое рассказами о его геройских деяниях, о его верности Богу и отчизне, и он будет служить примером для потомков. Счастлив
// [ 39 ]
этот герой и богат заслугами, ибо редко кого Бог наделяет такой великой любовью его соотечественников – любовью, навсегда впечатанной Богом в наши сердца. Пусть будет ему честь и хвала за то, что и на этом и на том свете достойный человек без награды не останется.
МОЛИТВА.
Господь Всемогущий, Боже отцов наших Авраама, Исаака, Иакова и потомства их праведного, который единым словом сотворил небо и землю со всем их благолепием их. Ты положил границы морю и заключил бездну, запечатав ее страшным именем Твоим, которого все духи боятся и дрожат перед лицом силы Твоей и великолепием славы Твоей. И никто не может вынести гнева Твоего, которым караешь грешников, но удивительна и безмерна милость обетования Твоего, ибо Ты Бог Вышний, благий, терпеливый и милосердный, имеющий милость к творению Твоему. Ты, Господи, по множеству Твоей благости и милосердия принимаешь покаяние и даешь отпущение тем, которые согрешили против Тебя паче числа песка
// [ 40 ]
морского. Недостоин я, Господи, и не смею я поднять очи и смотреть на высоту небесную от множества неправд моих. Я окован множеством цепей железных, так что не могу поднять головы моей, ибо делал злое пред очами Твоими, как тот, кто не исполнил воли Твоей, не сохранил повеления Твоего, совершал беззакония, а ныне преклоняю колени сердца моего, умоляя Тебя о благости. Согрешил я, Господи, согрешил, и знаю беззакония мои, но прошу, отпусти мне, Господи, отпусти мне, и не погуби меня с беззакониями моими, и не гневайся навеки, помня злости мои, и не осуди меня в преисподнюю, ибо Ты Бог наш милостивый, Бог милосердный. Отпусти проступки и грехи Тадеуша Костюшко и яви на нем всю благость Твою. Избавь его от наказания, как мужа справедливого и защитника народов, по великому милосердию Твоему, и дай ему место в Царстве Небесном между угодниками Твоими. Об этом Тебя смиренно просим от всей души и сердца нашего.
Приложение 1. «Молитва Манассии», перевод Симона Будного (1572)
Источник: [Biblia nieświeska, a. 257a-257b].
Modlitwá Mánássesá krolá Judskiego,
ktorą ucżynił będac w więzieniu Bawilońskim, ktora iest miedzy inemi księgámi, co te zową Apokryfá, bo iey nie mászáni w Zydowskim áni w Greckim ięzyku.
Panie Wszechmogący Boże oycow naszych Abrahámá, Izáhaka y Iákoba y potomstwa ich spráwiedliwego, ktoryś stworzył niebo y ziemię ze wszytkim ich ochędostwem, ktoryś zawarł morze słowem roskazánia twego, á ktoryś zámknał przepáśći y zapiecżętowałeś ie strásznym á sławnem imieniem twoim: przed ktorym sie wszytko stworzenie leka, á drży przed mocą twoia: ábowiem iest nieznośna wielmożność chwały twoiey, á nikt nie może znieść gniewu twego ktorym grozisz grzesznikom: á wszakożnie iest rozmierzone á nidośćignione miłosierdzie obietnice twoicy, gdyżeś ty iest pan nawyższy, litośćiwy, ćierpliwy, y barzo miłosierny, ktory się nie kochasz w utrapieniu ludzkim. Ty pánie wedlug wielkośći dobroći twoiey obiecałeś pokutę y odpuszcżenie tym ktorzyby zgrzeszyli tobie, á w wielkośći miłosierdzia twego dałeś náwrocenie grzesznikom ku zbawieniu. A przetoż ty pánie Boże spráwiedliwy nie záłożyłeś pokuty sprawiedliwym, Abráhámowi, Izahakowi, y Iákobowi, tym ktorzy nie zgrzeszyli tobie, áleś záłożył pokutę // ná mię gresznego, gdyżem zgreszyt nád wielkość piasku morskieo: Rozmnożyłyć się złośći moie panie, rozmnożyłyć się złośći moie, y nie iestem godzien ábych miał prosto ocżymá swemi pátrzyć ku wysokośći niebá przed wielkośćia niepráwośći moich: skurcżyłem się pod ćieszkiemi łáncuchy żeláznemi, iż nie mogę podnieść głowy moiey, ani mam żadnego ulżenia, ábo wiemem obruszył gniew twoy przećiw sobie, dopuszcżaiac się złośći przed toba, á nie cżyniac dosyć woley twoiey, áni strzegąc roskazania tweo, owszemem stánowił obrzydłośći, á rozmáićiem ćię obrażał. A tak teraz upadam przed toba ná kolána sercá mego proszac twoiey dobrotliwośći, Zgrzeszyłćiem moy pánie zgrzeszyłćiem, y uznawam złośći moie. A przetoż ćię proszę odpuść mi moy panie, odpuść mi, á nie zatrzacay mię społu z złośćiami moimi y nie gnieway się ná wieki, á niechćiey pámiętać złośći moich, áni mię podaway w niskośći ziemie: ábowiemeś ty iest Bog, a Bog pokutuiacych: Okażże nádemna wszytke dobrotliwość twoie, abowiem gdy mię niegodnego wybáwisz według wie[l]kiego miłosierdzia swego będę ćię chwalił záwsze po wszytki dni żywotá mego, abowiem ćiebie chwali wszytka moc niebieska, á tobie iest chwała ná wieki wiecżne Amen.
Приложение 2. «Молитва Манассии», перевод Якуба Вуека (1599)
Источник: [Biblia Wujka, s. 1059].
Modlitwa Manasse,
y dwoie kśięgi, ktore pod imieniem trzećich y czwartych kśiąg Esdraszowych vdawáią, tu ná końcu ná stronie, to iest, nie miedzy inszémi kśięgámi świętèmi stárègo zakonu, ktorè święty Synód Trydentski przyiął, y zá świętè á Boskié przyimowáć roskazał, położonè są, áby do końcá nie zginęły: ponieważ ie niektórzy święći oycowie czásem wspomináią, y w niektórych Bibliách Łáćińskich, ták ręką pisánych, iáko y w drukowánych sie náyduią.
Modlitwa
Mánásse Królá Iudzkiégo,
gdy w więzieniu byl trzyman w Bábilonie.
Panie wszechmogący Boże oyców nászych, Abráhámá, y Izááká, y Iákobá, y naśienia ich spráwiedliwégo, któryś stworzył niebo y źiemię ze wszytkim ich ochędostwem: któryś związał morze słowem roskazánia twego, któryś zámknął przepáść, y zápieczętowałeś ią strásznym á chwalebym imieniem twoim: którégo sie wszytkié rzeczy lękáią y drżą przed obliczem mocy twoiéy. Abowiém nieznośna iest wielmozność chwały twoiéy, y nie wytrzymány gniéw groźby twoiéy ná grzészniki: á niezmierné y niedośćignioné miłośierdźié obietnice twoiéy: boś ty iest Pan nawyższy, łáskáwy, ćiérpliwy, y bárzo miłośierny, y żáłuiąc złégo ludźi. Ty Panie, według wielkośći dobroći twéy obiecałeś pokutę y odpusczenié tym, którzy zgrzészyli tobie, á z wielkośći miłośierdźia twego postánowiłeś grzésznikóm pokutę ku zbáwieniu. A ták ty Pánie Boże spráwiedliwych, nie ustáwiłeś pokuty spráwiedliwym, Abráhámowi, y Izáákowi, y Iákobowi, tym którzy nie zgrzészyli tobie: áleś ustáwił pokutę dla mnie grzésznégo: bom zgrzészył nád liczbę piasku morskiégo: rozmnożyły sie niepráwośći moie Panie, rozmnożyły sie niepráwośći moie, y nie iestem godźien poyźrzeć y pátrzyć ná wysokość niebá, prze wielkość niepráwośći moich. Skurczyłem sie pod wielą łáncuchów żeláznych, iż nie mogę podniéść głowy moiéy, áni mam wytchnienia: Abowiém wzbudźiłem gniéw twóy, y złość uczyniłem przed tobą: nie czyniłem woli twoiéy, y nie strzégłem przykazánia twego: stánowiłem obrzydłośći, y rozmnażałem obráżenia. A teraz upadam ná koláná sercá mégo, prosząc u ćiebie dobrotliwośći. Zgrzészyłem Pánie, zgrzészyłem, y uznawam niepráwośći moie. A przetóż żądam prosząc ćię, odpuść mi Pánie, odpuść mi, á nie zátrácay mię społu z niepráwośćiámi moimi, ani rozgniewány ná wieki záchoway mi złośći, áni mię potępiay do niższych mieyśc źiemie: Abowiemeś ty iest Bóg, Bóg mówię pokutujących: á okażesz nádemną wszytkę dobrotliwość twoię: bo mię niegodnégo zbáwisz według wielkiégo miłośierdźia twego, a będę ćię chwalił záwsze po wszytkié dni żywotá mégo. Abowiém ćiebie chwali wszystká moc niebieska, á tobie iest chwałá ná wieki wieków. Amen.
Приложение 3. Сравнение текста молитвы Здановича с переводами «Молитвы Манассии» Симона Будного и Якуба Вуека
| Зданович [Opisanie obchodu żałobnego…, s. 39-40] |
Будный [Biblia nieświeska, a. 257a-257b] |
Вуек [Biblia Wujka, s. 1059] |
| Panie Wszechmogący, Boże Oyców naszych Abrahama, Izaaka, Jakuba i pokolenia ich sprawiedliwego, któryś jedném słowem stworzył niebo i ziemię ze wszystkiemi ozdobami. | Panie Wszechmogący Boże oycow naszych Abrahámá, Izáhaka y Iákoba y potomstwa ich spráwiedliwego, ktoryś stworzył niebo y ziemię ze wszytkim ich ochędostwem, | Panie wszechmogący Boże oyców nászych, Abráhámá, y Izááká, y Iákobá, y naśienia ich spráwiedliwégo, któryś stworzył niebo y źiemię ze wszytkim ich ochędostwem: |
| Tyś położył granice morza i zamknąłeś przepaści, zapieczętowałeś je straszném imieniem Twojém, którego się wszystkie duchy lękają i drżą przed obliczem mocy Twojéy i wielkością chwały Twojéy, a nikt znieść nie może gniewu Twego, którym grzesznikom grozisz, jednak dziwne i niedościgłe jest miłosierdzie obietnic Twoich, boś Ty jest Pan Náywyższy, dobrotliwy, cierpliwy i miłosierny, razem masz litość nad stworzeniem Twojém. | ktoryś zawarł morze słowem roskazánia twego, á ktoryś zámknał przepáśći y zapiecżętowałeś ie strásznym á sławnem imieniem twoim: przed ktorym sie wszytko stworzenie leka, á drży przed mocą twoia: ábowiem iest nieznośna wielmożność chwały twoiey, á nikt nie może znieść gniewu twego ktorym grozisz grzesznikom: á wszakożnie iest rozmierzone á nidośćignione miłosierdzie obietnice twoicy, gdyżeś ty iest pan nawyższy, litośćiwy, ćierpliwy, y barzo miłosierny, ktory się nie kochasz w utrapieniu ludzkim. | któryś związał morze słowem roskazánia twego, któryś zámknął przepáść, y zápieczętowałeś ią strásznym á chwalebym imieniem twoim: którégo sie wszytkié rzeczy lękáią y drżą przed obliczem mocy twoiéy. Abowiém nieznośna iest wielmozność chwały twoiéy, y nie wytrzymány gniéw groźby twoiéy ná grzészniki: á niezmierné y niedośćignioné miłośierdźié obietnice twoiéy: boś ty iest Pan nawyższy, łáskáwy, ćiérpliwy, y bárzo miłośierny, y żáłuiąc złégo ludźi. |
| Tyś Panie wedle wielkości dobroci Twojéy i miłosierdzia przyymujesz pokutę i odpuszczasz tym, którzy zgrzeszyli przeciw Tobie nad liczbę piasku morskiego. | Ty pánie wedlug wielkośći dobroći twoiey obiecałeś pokutę y odpuszcżenie tym ktorzyby zgrzeszyli tobie, á w wielkośći miłosierdzia twego dałeś náwrocenie grzesznikom ku zbawieniu. A przetoż ty pánie Boże spráwiedliwy nie záłożyłeś pokuty sprawiedliwym, Abráhámowi, Izahakowi, y Iákobowi, tym ktorzy nie zgrzeszyli tobie, áleś záłożył pokutę ná mię gresznego, gdyżem zgreszyt nád wielkość piasku morskieo: | Ty Panie, według wielkośći dobroći twéy obiecałeś pokutę y odpusczenié tym, którzy zgrzészyli tobie, á z wielkośći miłośierdźia twego postánowiłeś grzésznikóm pokutę ku zbáwieniu. A ták ty Pánie Boże spráwiedliwych, nie ustáwiłeś pokuty spráwiedliwym, Abráhámowi, y Izáákowi, y Iákobowi, tym którzy nie zgrzészyli tobie: áleś ustáwił pokutę dla mnie grzésznégo: bom zgrzészył nád liczbę piasku morskiégo: |
| Nie jestem Panie godzien i nie śmiem podnieść oczu i spóyrzeć na wysokość nieba przez wielkość nieprawości mojéy. | Rozmnożyłyć się złośći moie panie, rozmnożyłyć się złośći moie, y nie iestem godzien ábych miał prosto ocżymá swemi pátrzyć ku wysokośći niebá przed wielkośćia niepráwośći moich: | rozmnożyły sie niepráwośći moie Panie, rozmnożyły sie niepráwośći moie, y nie iestem godźien poyźrzeć y pátrzyć ná wysokość niebá, prze wielkość niepráwośći moich. |
| Będąc obciążony okowami żelaznemi pod wielą łańcuchów żelaznych, tak, iż nie mogę podjąć głowy mojéy, bom czynił to, co jest złego w oczach Twoich, jako ten, którym nie czynił woli Twojéy, anim strzegł przykazania Twego, owszem dopełniał nieprawości, a teraz upadam na kolana serca mego, prosząc dobrotliwości Twojéy. | skurcżyłem się pod ćieszkiemi łáncuchy żeláznemi, iż nie mogę podnieść głowy moiey, ani mam żadnego ulżenia, ábo wiemem obruszył gniew twoy przećiw sobie, dopuszcżaiac się złośći przed toba, á nie cżyniac dosyć woley twoiey, áni strzegąc roskazania tweo, owszemem stánowił obrzydłośći, á rozmáićiem ćię obrażał. A tak teraz upadam przed toba ná kolána sercá mego proszac twoiey dobrotliwośći, | Skurczyłem sie pod wielą łáncuchów żeláznych, iż nie mogę podniéść głowy moiéy, áni mam wytchnienia: Abowiém wzbudźiłem gniéw twóy, y złość uczyniłem przed tobą: nie czyniłem woli twoiéy, y nie strzégłem przykazánia twego: stánowiłem obrzydłośći, y rozmnażałem obráżenia. A teraz upadam ná koláná sercá mégo, prosząc u ćiebie dobrotliwośći. |
| Zgrzeszyłem Panie, zgrzeszyłem, i wyznaję nieprawości moje, a przetoż żądam i proszę, odpuść mi Panie, odpuść mi, a nie zatracáy mię pospołu z nieprawościami mojemi, ani się gniewáy na wieki, pamiętając na złość moją, ani mię potępiáy do náyniższych miéysc ziemi, boś ty jest Bóg nasz litościwy, Bóg miłosierny | Zgrzeszyłćiem moy pánie zgrzeszyłćiem, y uznawam złośći moie. A przetoż ćię proszę odpuść mi moy panie, odpuść mi, á nie zatrzacay mię społu z złośćiami moimi y nie gnieway się ná wieki, á niechćiey pámiętać złośći moich, áni mię podaway w niskośći ziemie: ábowiemeś ty iest Bog, a Bog pokutuiacych: | Zgrzészyłem Pánie, zgrzészyłem, y uznawam niepráwośći moie. A przetóż żądam prosząc ćię, odpuść mi Pánie, odpuść mi, á nie zátrácay mię społu z niepráwośćiámi moimi, ani rozgniewány ná wieki záchoway mi złośći, áni mię potępiay do niższych mieyśc źiemie: Abowiemeś ty iest Bóg, Bóg mówię pokutujących: |
| odpuść ułomność i grzechy Tadeuszowi Kościuszce i okaż nad nim wszelką dobrotliwość Twoją. | Okażże nádemna wszytke dobrotliwość twoie […] | á okażesz nádemną wszytkę dobrotliwość twoię: […] |
Приложение 4. «Молитва Манассии» в переводе на русский язык
Источник: [Синодальный перевод, 2 Пар. 36].
Молитва Манассии, царя иудейского, когда он содержался в плену в Вавилоне*
[а] Господи Вседержителю, Боже отцев наших, Авраама и Исаака и Иакова, и семени их праведного,
[б] сотворивший небо и землю со всем благолепием их, связавший море словом повеления Твоего, заключивший бездну и запечатавший ее страшным и славным именем Твоим, которого все боятся, и трепещут от лица силы Твоея, потому что никто не может устоять пред великолепием славы Твоея, и нестерпим гнев
[в] прещения Твоего на грешников!
[г] Но безмерна и неисследима милость обетования Твоего,
[д] ибо Ты Господь вышний, благий, долготерпеливый и многомилостивый и кающийся о злобах человеческих. Ты, Господи, по множеству Твоей благости, обещал покаяние
[е] и отпущение согрешившим Тебе, и множеством щедрот Твоих определил покаяние грешникам во спасение. Итак Ты, Господи, Боже праведных, не положил покаяния праведным
[ж] Аврааму и Исааку и Иакову, не согрешившим Тебе, но положил покаяние мне грешнику, потому что я согрешил паче числа песка морского.
[з] Многочисленны беззакония мои, Господи, многочисленны беззакония мои, и я недостоин взирать и смотреть на высоту небесную от множества неправд моих. Я согбен многими железными узами,
[и] так что не могу поднять головы моей, и нет мне отдохновения, потому что прогневал Тебя и сделал пред Тобою злое:
[к] не исполнил воли Твоей, не сохранил повелений Твоих, поставил мерзости и умножил соблазны. И ныне преклоняю колени сердца моего, умоляя Тебя о благости.
[л] Согрешил я, Господи, согрешил, и беззакония мои я знаю, но прошу, молясь Тебе: отпусти мне, Господи, отпусти мне, и не погуби меня с беззакониями моими и не осуди меня в преисподнюю. Ибо Ты Бог, Бог кающихся, и на мне яви всю благость Твою, спасши меня недостойного по великой милости Твоей, и буду прославлять Тебя во все дни жизни моей,
[м] потому что Тебя славят все силы небесные, и Твоя слава во веки веков. Аминь.
* Переведена с греческого; в еврейском тексте ее нет.
Литература
Мишкинене Г., Намавичюте С., Покровская Е. Каталог арабскоалфавитных рукописей литовских татар. Вильнюс: Изд-во Вильнюсского ун-та, 2005.
Синодальный перевод Библии на русский язык. Вторая книга Паралипоменон (сайт Московской патриархии).
Юнгеров П. Частное историко-критическое введение в Священные Ветхозаветные книги. Вып. 2: Пророческие и неканонические книги. Казань: Типо-литография Императорского университета, 1907 (ссылка).
Biblia nieświeska =
Biblia. To iest, kśięgi starego y nowego przymierza, z nowu z ięzyka Ebreyskiego, Grecskiego y Łáćińskiego, ná Polski przełożone. [Tł. Symon Budny]. Nieśwież, 1572 (ссылка).
Biblia Wujka =
Biblia to iest Księgi Starego y Nowego Testamentv, wedłvg łacinskiego przekłádu stárègo, w kośćiele powszechnym przyiętègo, ná polski ięzyk z nowu z pilnośćią przełożonè, z dokładaniem textv zydowskiego y gréckiégo y z wykłádem kátholickim, trudnieyszych mieysc, do obrony wiáry swiętéy powszechnéy przeciw kácérztwóm tych czásów należących. Przez D. Iakvba Wvyka z Wągrowca, theologa Societatis Iesv. Kraków, 1599 (ссылка).
Drozd, 1997 =
Drozd A. Wpływy chrześcijańskie na literatury Tatarów w dawnej Rzeczypospolitej. Między antagonizmem a symbiozą // «Pamiętnik Literacki». LXXXVIII. 1997. Zeszyt 3. S. 3-34 (ссылка).
Drozd, 2017 =
Drozd A. O twórczości literackiej Tatarów w dobie staropolskiej // «Przegląd Orientalistyczny». 2017. Nr 1-2. S. 19-44 (ссылка).
Drozd A., Dziekan M., Majda T. Piśmiennictwo i muhiry Tatarów polsko-litewskich. Katalog zabytków tatarskich, III. Warszawa, 2000.
«Kuryer Litewski», 1818, Nr 29 =
Mińsk (artykuł nadesłany) // «Kuryer Litewski» (gazeta). Wilno. 1818. Nr 29 (9 kwietnia), dodatek (ссылка).
Muchliński A. Zdanie sprawy o Tatarach litewskich, przez jednego z tych Tatarów złożone sułtanowi Sulejmanowi, w r. 1558 // «Teka Wilenska». Wilno. 1858, Nr 4, с. 240-272 (ссылка); Nr 5, с. 121-179 (ссылка); Nr 6, с. 139-183 (ссылка).
Oddruk:
Muchliński A. Zdanie sprawy o Tatarach litewskich, przez jednego z tych Tatarów złożone sułtanowi Sulejmanowi, w r. 1558. [Wilno:] Oddruk Teki Wileńskiéj, 1858 (ссылка).
Opisanie obchodu żałobnego nabożeństwa za duszę ś.p. Tadeusza Kościuszki, odbytego w Mińsku dnia 7 marca 1818 roku w kościele katedralnym. Wilno, 1818. S. 35-40 (ссылка).
Sobolewski J. Wykład wiary machometańskiej czyli Iślamskiej. Wyjęty z części Kóranu i przykazań proroka Chadisiem zwanych, i ułożony przez machometanina Jozefa z Konkirantow Sobolewskiego, Sędziego Granicznego Apelacyinego Powiatu Nowogródzkiego. Wilno, 1830 (ссылка).
Славяно-исламская академия 